روزي که ستاره فروزان اسلام در سرزمين «مدينه » درخشيد، ملت يهود بيش از قريش، عداوت پيامبر و مسلمانان را به دل گرفتند، و با تمام دسيسه ها و قواي خود، بر کوبيدن آن کمر بستند.
يهودياني که در مدينه و اطراف آن سکونت داشتند، به سرنوشت شومي که نتيجه مستقيم اعمال و حرکات ناشايسته خود آنها بود، دچار شدند.گروهي از آنها اعدام و برخي مانند قبيله هاي «بني قين قاع » و «بني النضير» ، از سرزمين مدينه رانده شدند و در «خيبر» و «وادي القري » و يا «اذرعات شام » سکونت گزيدند.
جلگه وسيع حاصلخيزي را که در شمال مدينه، به فاصله سي دو فرسنگي آن قرار دارد، «وادي خيبر» مي نامند و پيش از بعثت پيامبر، ملت يهود براي سکونت و حفاظت خويش در آن نقطه، دژهاي هفتگانه محکمي ساخته بودند.از آنجا که آب و خاک اين منطقه براي کشاورزي آمادگي کاملي داشت، ساکنان آنجا در امور زراعت و جمع ثروت و تهيه سلاح و طرز دفاع، مهارت کاملي پيدا کرده بودند، و آمار جمعيت آنها بالغ بر بيست هزار بود، و در ميان آنها مردان جنگاور و دلير فراوان به چشم مي خورد. (1)
جرم بزرگي که يهوديان خيبر داشتند، اين بود که تمام قبائل عرب را براي کوبيدن حکومت اسلام تشويق کردند، و سپاه شرک با کمک مالي يهودان خيبر، در يک روز از نقاط مختلف عربستان حرکت کرده خود را به پشت مدينه رسانيدند.در نتيجه، جنگ احزاب که شرح آن را خوانديد، رخ داد، و سپاه مهاجم با تدابير پيامبر و جانفشاني ياران او، پس از يکماه توقف در پشت خندق، متفرق شدند و به وطن خود - از آن جمله يهودان خيبر به خيبر - بازگشتند و مرکز اسلام آرامش خود را بازيافت.
ناجوانمردي يهود خيبر، پيامبر را بر آن داشت که اين کانون خطر را برچيند، و همه آنها را خلع سلاح کند.زيرا بيم آن مي رفت که اين ملت لجوج و ماجراجو، بار ديگر با صرف هزينه هاي سنگين، بت پرستان عرب را بر ضد مسلمانان برانگيزند، و صحنه نبرد احزاب بار ديگر تکرار شود.بخصوص که تعصب يهود نسبت به آئين خود، بيش از علاقه مردم قريش به بت پرستي بود، و براي همين تعصب کور بود که هزار مشرک اسلام مي آورد، ولي يک يهودي حاضر نبود دست از کيش خود بردارد!
عامل ديگري که پيامبر را مصمم ساخت قدرت خيبريان را در هم شکند، و همه آنها را خلع سلاح نمايد و حرکات آنان را زير نظر افسران خويش قرار دهد، اين بود که او با ملوک و سلاطين و رؤساء جهان مکاتبه نموده و همه آنها را با لحن قاطع به اسلام دعوت کرده بود.در اين صورت هيچ بعيد نبود که ملت يهود آلت دست کسري و قيصر شوند و با کمک اين دو امپراتور، براي گرفتن انتقام، کمر ببندند، و نهضت اسلامي را در نطفه خفه سازند و يا خود امپراتوران را بر ضد اسلام بشورانند، چنانکه مشرکان را بر ضد اسلام جوان شورانيدند.
خصوصا که در آن زمان ملت يهود در جنگهاي ايران و روم، با يکي از دو امپراتور همکاري داشت.از اينرو، پيامبر لازم ديد، که هر چه زودتر اين آتش خطر را براي ابد خاموش سازد.
بهترين موقعيت براي اين کار همين موقع بود.زيرا، فکر پيامبر با بستن پيمان حديبيه، از ناحيه جنوب (قريش) آسوده بود.وي مي دانست که اگر دست به ترکيب تشکيلات يهود بزند، قريش دست کمک به سوي يهود دراز نخواهد کرد و براي جلوگيري از کمک کردن سائر قبائل شمال، مانند تيره هاي «غطفان » که همکار و دوست خيبريان در جنگ احزاب بودند، نقشه اي داشت که بعدا خواهيم گفت.
روي اين انگيزه ها، پيامبر گرامي فرمان داد که مسلمانان براي تسخير آخرين مراکز يهود در سرزمين عربستان، آماده شوند و فرمود: فقط کساني مي توانند افتخار شرکت درين نبرد را بدست آورند که در صلح «حديبيه » حضور داشته اند، و غير آنان مي توانند بعنوان داوطلب شرکت کنند، ولي از غنائم سهمي نخواهند داشت.پيامبر «غيله ليثي » را جانشين خود در مدينه قرار داد، و پرچم سفيدي به دست علي «ع » داد و فرمان حرکت صادر نمود.براي اينکه کاروان آنها زودتر به مقصد برسد، اجازه داد که «عامر بن اکوع » ، ساربان آن حضرت، موقع راندن شتران سرود (حداء) بخواند.او اشعار زير را که متن آن را در پاورقي مطالعه مي فرمائيد، ترنم مي کرد: (2)
به خدا سوگند اگر عنايات و الطاف خدا نبود، ما گمراه بوديم نه صدقه مي داديم و نه نماز مي خوانديم.ما ملتي هستيم که اگر قومي بر ما ستم کنند و يا فتنه اي بر پا نمايند، ما زير بار آنها نمي رويم.خداوندا پايداري را نصيب ما بفرما و ما را در اين راه ثابت قدم گردان.
مضمون اين سرودها، انگيزه اين نبرد را به گونه اي روشن بيان مي کند و مي رساند: از آنجا که ملت يهود بر ما ستم نموده و آتش فتنه را در آستانه خانه ما روشن ساخته اند، ما براي خاموش ساختن اين کانون، رنج سفر را بر خود هموار نموده ايم.
مضامين سرود، آنچنان پيامبر را راضي و مسرور ساخت که آن حضرت درباره «عامر» دعا فرمود.اتفاقا «عامر» ، در اين جنگ شربت شهادت نوشيد.
پيامبر، به هنگام حرکت دادن سپاه اسلام، توجه خاصي به شيوه استتار نظامي داشت.او علاقمند بود که کسي از مقصد وي آگاه نشود تا دشمن را غافلگير نموده و قبل از هرگونه اقدامي، محوطه آنها را محاصره نمايد.علاوه بر اين، متحدان دشمن تصور کنند، که مقصد پيامبر بسوي آنها است، و براي احتياط در خانه هاي خود بمانند، و به يکديگر نپيوندند.
شايد گروهي تصور کردند که منظور پيامبر از اين راه پيمائي بسوي شمال، سرکوبي قبائل «غطفان » و «فزاره » - که همدستان يهود در جنگ احزاب بودند - مي باشد.پيامبر، وقتي به بيابان «رجيع » رسيد، محور حرکت ستون را به سوي خيبر قرار داد، و بدينوسيله ارتباط اين دو متحد را از هم گسست، و از اينکه قبائل مزبور به يهودان خيبر کمک کنند، جلوگيري نمود.با اينکه محاصره خيبر قريب يک ماه طول کشيد، با اين حال، قبائل مزبور نتوانستند متحدان خود را ياري نمايند. (3)
رهبر بزرگ اسلام با هزار و ششصد سرباز - که دويست سوار نظام در ميان آنها بود - به سوي خيبر پيشروي کرد. (4)
هنگامي که به سرزمين خيبر نزديک شد، دعاي زير را که حاکي از نيت پاک او ست خواند: بارالها! توئي خداي آسمانها و آنچه زير آنها قرار گرفته، و خداي زمين و آنچه بر آن سنگيني افکنده.من از تو خوبي اين آبادي و خوبي اهل آن و آنچه در آن هست، مي خواهم و از بديهاي آن و بدي آنچه در آن قرار گرفته، به تو پناه مي برم. (5)
اين دعا در حال تضرع، آن هم در برابر هزار و ششصد سرباز دلير که هر کدام کانون سوزاني از عشق و شور به جنگ و نبرد بودند، حاکيست که او به منظور کشورگشائي، و توسعه طلبي و انتقام جوئي پا به اين سرزمين نگذاشته است.او براي اين آمده است که اين کانون خطر را که هر لحظه ممکن است، پايگاهي براي مشرکان بت پرست، قرار بگيرد، در هم بکوبد، تا نهضت اسلامي از اين ناحيه تهديد نشود.شما خواننده گرامي، خواهيد ديد که پيامبر پس از فتح دژها و خلع سلاح، اراضي و مزارع آنها را به خود آنها واگذار نمود، و تنها به اخذ «جزيه » در برابر حفظ جان و مال آنها، اکتفاء کرد.
نقاط حساس و راهها شبانه اشغال مي شود.
دژهاي هفتگانه «خيبر» ، هر کدام نام مخصوصي داشتند و نامهاي آنها به قرار زير بود: ناعم، قموص، کتيبه، نسطاة، شق، وطيح، سلالم.برخي از اين دژها گاهي به يکي از سران آن دژ منسوب مي شد، مثلا مي گفتند: دژ «مرحب » و..
همچنين، براي حفاظت و کنترل اخبار خارج دژ، در کنار هر دژي، برج مراقبت ساخته شده بود، تا نگهبانان برجها، جريان خارج قلعه را به داخل گزارش دهند، و طرز ساختمان برج و دژ طوري بود، که ساکنان آنها بر بيرون قلعه کاملا مسلط بودند و با منجنيق و غيره مي توانستند دشمن را سنگباران کنند. (6) در ميان اين جمعيت بيست هزاري، دو هزار مرد جنگي و دلاور بود که فکر آنها از نظر آب و ذخائر غذائي کاملا آسوده بود، و در انبارها، ذخاير زيادي داشتند.اين دژها آنچنان محکم و آهنين بودند که سوراخ کردن آنها امکان نداشت، و کساني که مي خواستند خود را به نزديکي دژ برسانند، با پرتاب سنگ مجروح و يا کشته مي شدند.اين دژها سنگرهاي محکمي براي جنگاوران يهود به شمار مي رفت.
مسلمانان، که در برابر چنين دشمن مجهز و نيرومندي قرار گرفته بودند، بايد در تسخير اين دژها از هنرنمائي نظامي و تاکتيکهاي جنگي حداکثر استفاده را بنمايند. نخستين کاري که انجام گرفت، اين بود که شبانه تمام نقاط حساس و راهها، به وسيله سربازان اسلام اشغال گرديد.اينکار بقدري مخفيانه و در عين حال سريع انجام گرفت، که نگهبانان برجها نيز از اين کار آگاهي نيافتند.صبحگاهان که کشاورزان «خيبر» ، با لوازم کشاورزي از قلعه ها بيرون آمدند، چشمهاي آنها به سربازان دلير و مجاهد اسلام افتاد، که در پرتو قدرت ايمان و بازوان نيرومند و سلاحهاي برنده، تمام راهها را به روي آنها بسته اند، که اگر قدمي فراتر بگذارند، فورا دستگير خواهند شد.اين منظره آنچنان آنها را خائف و مرعوب ساخت، که بي اختيار پا به فرار گذاردند، و همگي گفتند که: محمد با سربازانش اينجاست و فورا درهاي دژها را سخت بسته و در داخل دژها شوراي جنگي تشکيل گرديد.وقتي چشم پيامبر به لوازم تخريبي مانند بيل و کلنگ افتاد، آن را به فال نيک گرفت و براي تقويت روحيه سربازان اسلام فرمود: «الله اکبر خربت خيبر انا اذا نزلنا بساحة قوم فساء صباح المنذرين »: «ويران باد خيبر! وقتي بر قومي فرود آئيم چه قدر بد است روزگار بيم داده شدگان » .نتيجه شورا اين بود که زنان و کودکان را در يکي از دژها، و ذخائر غذائي را در دژ ديگر جاي دهند و دليران و جنگاوران هر قلعه با سنگ و تير از بالا دفاع کنند و قهرمانان هر دژ در مواقع خاصي از دژ بيرون آيند و در بيرون دژ با دليران اسلام بجنگند.دلاوران يهود از اين نقشه تا آخر نبرد دست برنداشته، از اين جهت، توانستند مدت يک ماه در برابر ارتش نيرومند اسلام مقاومت کنند، به طوريکه گاهي براي تسخير يک دژ ده روز تلاش انجام مي گرفت و نتيجه اي به دست نمي آمد.
سنگرهاي يهود فرو مي ريزد
نقطه اي را که از نظر اصول نظامي چندان حائز اهميت نبود، و سربازان يهود کاملا بر آنجا تسلط داشتند، و حاجب و مانعي از هدف گيري و تيراندازي دشمن و سنگباران کردن مرکز اردوي اسلام نبود.روي اين جهت، يکي از دلاوران کارآزموده اسلام، به نام «حباب بن منذر» ، حضور پيامبر رسيد و چنين گفت: اگر شما به فرمان خدا در اين نقطه فرود آمده ايد، من کوچکترين اعتراضي بر اين مطلب ندارم.زيرا دستور خداوند بالاتر از هرگونه نظر و پيش بيني ما است، ولي اگر فرود در اين نقطه يک امر عرفي و عادي است، بطوري که افسران مي توانند در آن اظهار نظر کنند، در اين صورت ناچارم بگويم که اين نقطه، چشم انداز دشمن است، و در نزديکي دژ «نسطاة » قرار گرفته، و تيراندازان دژ بر اثر نبودن نخل و خانه، مي توانند قلب لشکر را هدف گيري کنند.
پيامبر با استفاده از يکي از اصول بزرگ اسلام (اصل مشاوره) و احترام به افکار ديگران چنين فرمود: اگر شما نقطه بهتري را معرفي نمائيد، آنجا را اردوگاه خود قرار مي دهيم. «حباب » ، پس از بررسي اراضي خيبر، نقطه اي را تعيين نمود، که در پشت نخل ها قرار گرفته بود.در نتيجه، ستاد جنگ به آنجا انتقال يافت، و در طول مدت تسخير خيبر، هر روز افسران و پيامبر از آنجا بسوي دژها مي آمدند و شبانگاه به ستاد ارتش باز مي گشتند. (7)
درباره جزئيات نبرد خيبر نمي توان نظر قاطع ابراز کرد، ولي از مجموع کتابهاي تاريخ و سيره چنين استفاده مي شود که سربازان اسلام، دژها را يک يک محاصره مي کردند، و کوشش مي نمودند که ارتباط دژ محاصره شده را از دژهاي ديگر قطع نمايند، و پس از گشودن آن دژ، به محاصره دژ ديگر مي پرداختند.دژهائي که با يکديگر ارتباط زيرزميني داشتند و يا رزمندگان و دلاوران آنها به دفاع سرسختانه برمي خاستند، گشودن آنها به کندي صورت مي گرفت، ولي دژهائي که رعب و ترس بر فرماندهان آنها مستولي گشته، و يا روابط آنها با خارج به کلي بريده شده بود، تسلط بر آنها به آساني انجام مي گرفت و قتل و خونريزي کمتر اتفاق مي افتاد و کار به سرعت زياد پيش مي رفت.
به عقيده گروهي از تاريخ نويسان، نخستين دژي که از خيبر پس از رنجهاي فراوان، به دست ارتش اسلام افتاد، دژ «ناعم » بود.گشودن اين دژ به قيمت کشته شدن يکي از سرداران بزرگ اسلام، به نام «محمود بن مسلمة انصاري » و زخمي گشتن پنجاه تن از سربازان اسلام تمام شد.افسر مزبور به وسيله سنگ بزرگي که از بالا پرتاب کرده بودند، کشته شد، و همان لحظه جان سپرد و بنا به نقل ابن اثير، در «اسد الغابه » (8) پس از سه روز جان سپرد و پنجاه سرباز زخمي براي پانسمان به نقطه اي که در لشکرگاه براي اينکار اختصاص داده شده بود، انتقال يافتند و همگي پانسمان شدند. (9) همچنين، دسته اي از زنان «بني الغفار» که به اجازه پيامبر به خيبر آمده بودند، در ياري مسلمانان، و پانسمان مجروحان و سائر خدماتي که براي زن در اردوگاه مشروع بود، فداکاري و جانبازي عجيبي از خود نشان مي دادند. (10)
شوراي نظامي تصويب نمود که پس از فتح دژ «ناعم » ، سربازان متوجه قلعه «قموص » شوند و رياست اين دژ با فرزندان «ابي الحقيق » بود.اين دژ با فداکاري سربازان اسلام گشوده شد، و «صفيه » ، دختر «حيي بن اخطب » که بعدها در رديف زنان پيامبر قرار گرفت، اسير گرديد.
اين دو پيروزي بزرگ روحيه سربازان اسلام را تقويت کرد، و رعب و وحشت بر قلوب يهوديان مستولي گشت.ولي مسلمانان از نظر مواد غذائي در مضيقه عجيبي قرار گرفته بودند، بطوري که براي رفع گرسنگي، از گوشت برخي از حيوانات که خوردن گوشت آنها مکروه است استفاده مي نمودند.و دژي که مواد غذائي فراواني در آنجا بود، هنوز به دست مسلمانان نيافتاده بود.
پرهيزکاري در عين گرفتاري
در اين حالت که گرسنگي شديد، بر مسلمانان مستولي گرديده بود و آنان با خوردن گوشت حيواناتي که خوردن آنها مکروه است، گرسنگي را برطرف مي کردند، چوپان سياه چهره اي که براي يهوديان گله داري مي کرد، حضور پيامبر شرفياب گرديد و درخواست نمود که حقيقت اسلام را بر او عرضه بدارد.او در همان جلسه بر اثر سخنان نافذ پيامبر ايمان آورد، و گفت: اين گوسفندان همگي در دست من امانت است، و اکنون که رابطه من با صاحبان گوسفندان بريده شد، تکليف من چيست؟ !
پيامبر در برابر ديدگان صدها سرباز گرسنه، با کمال صراحت فرمود: «در آئين ما خيانت به امانت يکي از بزرگترين جرمها است.بر تو لازم است همه گوسفندان را تا در قلعه ببري و همه را به دست صاحبانشان برساني » .او دستور پيامبر را اطاعت نمود و بلافاصله در جنگ شرکت کرد و در راه اسلام جام شهادت نوشيد. (11)
آري، پيامبر نه تنها در دوران جواني، لقب «امين » گرفته بود، بلکه در تمام حالات امين و درستکار بود.در تمام دوران محاصره، رفت و آمد گله هاي قلعه، در صبح و عصر، کاملا آزاد بود، و يک نفر از مسلمانان در فکر ربودن گوسفندان دشمن نبود. زيرا آنان در پرتو تعاليم عالي رهبر خود، امين و درستکار بار آمده بودند.تنها يک روز که گرسنگي شديدي بر همه آنها غالب گرديده بود، دستور داد، دو راس گوسفند از گله بگيرند، و باقيمانده را رها کنند، تا آزادانه وارد دژ شوند، و اگر اضطرار شديد در کار نبود، هرگز دست به چنين کار نميزد.از اينرو، هر موقع شکايت سربازان خود را از گرسنگي مي شنيد، دست به دعا بلند مي کرد و مي گفت: بارالها! دژي که مرکز غذا است، به روي سربازان بگشا و هرگز اجازه نمي داد، بدون فتح و پيروزي به اموال مردم دستبرد زنند. (12)
با در نظر گرفتن اين مراتب، غرض ورزي گروهي از خاورشناسان تاريخ معاصر روشن مي گردد.آنان براي کوچک کردن اهداف عالي اسلام، سعي مي کنند اثبات کنند که نبردهاي اسلام براي غارتگري و گردآوردن غنائم بوده و سربازان اسلام در موقع جنگ و نبرد خود را ملزم به اجراء اصول عدالت نمي دانسته اند.ولي جريان فوق و امثال آن که در صفحات تاريخ ثبت گرديده است، گواه گويايي بر دروغ پردازي آنان مي باشد.زيرا پيامبر در سخت ترين لحظات، لحظاتي که سربازان فداکار وي با مرگ و گرسنگي دست به گريبان بودند، اجازه نمي دهد چوپان گله به صاحبان يهودي خود خيانت ورزد، در صورتي که مي توانست همه آنها را يکجا مصادره کند.
دژها يکي پس از ديگري گشوده مي شود
پس از فتح قلعه هاي مزبور، سپاهيان اسلام به طرف دژهاي «وطيح » و «سلالم » يورش آوردند.ولي مسلمانان با مقاومت سرسختانه يهود، در بيرون قلعه روبرو شدند.از اينرو، سربازان دلير اسلام با جانبازي و فداکاري و دادن تلفات سنگين - که سيره نويس بزرگ اسلام «ابن هشام » آنها را در ستون مخصوص گرد آورده است - نتوانستند پيروز شوند و بيش از ده روز با جنگاوران يهود، دست و پنجه نرم کرده، و هر روز بدون نتيجه به لشکرگاه باز مي گشتند.
در يکي از روزها، «ابي بکر» مامور فتح گرديد و با پرچم سفيد تا لب دژ آمد. مسلمانان نيز به فرماندهي او حرکت کردند، ولي پس از مدتي بدون نتيجه بازگشتند و فرمانده و سپاه هر کدام گناه را به گردن يکديگر انداخته و همديگر را به فرار متهم نمودند.
روز ديگر فرماندهي لشکر به عهده «عمر» واگذار شد.او نيز داستان دوست خود را تکرار نمود و بنا به نقل طبري، (13) پس از بازگشت از صحنه نبرد، با توصيف دلاوري و شجاعت فوق العاده رئيس دژ «مرحب » ، ياران پيامبر را مرعوب مي ساخت.اين وضع، پيامبر و سرداران اسلام را سخت ناراحت کرده بود.در اين لحظات پيامبر، افسران و دلاوران ارتش را گرد آورد، و جمله ارزنده زير را که در صفحات تاريخ ضبط است، فرمود: «لاعطين الراية غدا رجلا يحب الله و رسوله و يحبه الله و رسوله يفتح الله علي يديه ليس بفرار»: (14)
اين پرچم را فردا به دست کسي مي دهم که خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر او را دوست مي دارند و خداوند اين دژ را به دست او مي گشايد.او مرديست که هرگز پشت به دشمن نکرده و از صحنه نبرد فرار نمي کند و بنا به نقل طبرسي و حلبي چنين فرمود: کرار غير فرار، يعني به سوي دشمن حمله کرده، و هرگز فرار نمي کند. (15)
اين جمله که حاکي از فضيلت و برتري معنوي و شهامت آن سرداري است که مقدر بود فتح و پيروزي به دست او صورت بگيرد، غريوي از شادي توام با اضطراب و دلهره در ميان ارتش و سرداران سپاه برانگيخت.هر فردي آرزو مي کرد (16) که اين مدال بزرگ نظامي نصيب وي گردد، و اين قرعه به نام او افتد.
سياهي شب همه جا را فرا گرفت.سربازان اسلام به خوابگاه خود رفتند.
نگهبانان در مواضع مرتفع، مراقب اوضاع دشمن بودند.آفتاب با طلوع خود، سينه افق را شکافت، خورشيد با اشعه طلائي خود دشت و دمن را روشن ساخت.سرداران گرد پيامبر آمده و دو سردار شکست خورده، با گردنهاي کشيده متوجه دستور پيامبر شده و مي خواستند هر چه زودتر بفهمند که اين پرچم پرافتخار به دست چه کسي داده خواهد شد. (17)
سکوت پرانتظار مردم، با جمله پيامبر که فرمود: «علي کجا است؟ !» درهم شکست.در پاسخ او گفته شد که او دچار درد چشم است، و در گوشه اي استراحت نموده است.پيامبر فرمود او را بياوريد.طبري مي گويد: علي را بر شتر سوار نموده و در برابر خيمه پيامبر فرود آوردند.اين جمله حاکي است که عارضه چشم به قدري سخت بوده که سردار را از پاي درآورده بود.پيامبر دستي بر ديدگان او کشيد، و در حق او دعا نمود.اين عمل و آن دعا، مانند دم مسيحائي، آنچنان اثر نيک در ديدگان او گذارد که سردار نامي اسلام تا پايان عمر به درد چشم مبتلا نگرديد.
پيامبر به علي دستور پيشروي داد.همچنين، يادآور شد که قبل از جنگ نمايندگاني را بسوي سران دژ اعزام بدارد و آنها را به آئين اسلام دعوت نمايد.اگر آن را نپذيرفتند، آنها را به وظايف خويش تحت لواي حکومت اسلام آشنا سازد که بايد خلع سلاح شوند و با پرداخت جزيه در سايه حکومت اسلامي آزادانه زندگي کنند. (18) و اگر به هيچ کدام گردن ننهادند، با آنان بجنگد.جمله زير، آخرين جمله اي بود که مقام فرماندهي بدرقه راه علي ساخت و گفت: «لئن يهدي الله بک رجلا واحدا خير من ان يکون لک حمر النعم »: هرگاه خداوند يک فرد را به وسيله تو هدايت کند، بهتر از اين است که شتران سرخ موي مال تو باشد و آنها را در راهخدا صرف کني. (19)
آري، پيامبر عاليقدر در بحبوحه جنگ، باز در فکر راهنمائي مردم بوده و همين، مي رساند که تمام اين نبردها براي هدايت مردم بوده است.
پيروزي بزرگ در خيبر
هنگامي که اميرمؤمنان «علیه السلام » ، از ناحيه پيامبر مامور شد که دژهاي «وطيح » و «سلالم » را بگشايد (دژهائي که دو فرمانده قبلي موفق به گشودن آنها نشده بودند، و با فرار خود ضربه جبران ناپذيري بر حيثيت ارتش اسلام زده بودند) زره محکمي بر تن کرد و شمشير مخصوص خود، «ذو الفقار» را حمايل نموده، «هروله » کنان و با شهامت خاصي که شايسته قهرمانان ويژه ميدانهاي جنگي است، بسوي دژ حرکت کرد و پرچم اسلام را که پيامبر به دست او داده بود، در نزديکي خيبر بر زمين نصب نمود.در اين لحظه در خيبر باز گرديد، و دلاوران يهود از آن بيرون ريختند.نخست برادر «مرحب » به نام «حارث » ، جلو آمد هيبت نعره او آنچنان مهيب بود که سربازاني که پشت سر علي «علیه السلام » بودند، بي اختيار عقب رفتند، ولي علي مانند کوه پاي بر جا ماند.لحظه اي نگذشت که جسد مجروح «حارث » ، به روي خاک افتاد و جان سپرد.
مرگ برادر، «مرحب » را سخت غمگين و متاثر ساخت.او براي گرفتن انتقام برادر در حالي که غرق سلاح بود، و زره يماني بر تن و کلاهي که از سنگ مخصوص تراشيده بود بر سر داشت، در حالي که «کلاه خود» را روي آن قرار داده بود، جلو آمد و به رسم قهرمانان عرب رجز زير را مي خواند:
قد علمت خيبر اني مرحب شاکي السلاح بطل مجرب:
در و ديوار خيبر گواهي مي دهد که من مرحبم، قهرماني کارآزموده و مجهز با سلاح جنگي هستم.
ان غلب الدهر فاني اغلب و القرن عندي بالدماء مخضب (20)
اگر روزگار پيروز است، من نيز پيروزم، قهرماناني که در صحنه هاي جنگ با من روبرو مي شوند، با خون خويشتن رنگين مي گردند.
علي نيز رجزي در برابر او سرود، و شخصيت نظامي و نيروي بازوان خود را به رخ دشمن کشيد و چنين گفت:
انا الذي سمتني امي حيدرة ضرغام آجام و ليث قسورة:
من همان کسي هستم که مادرم مرا حيدر (شير) خوانده، مرد دلاور و شير بيشه ها هستم.
عبل الذراعين غليظ القصره کليث غابات کريه المنظرة:
بازوان قوي و گردن نيرومند دارم، در ميدان نبرد مانند شير بيشه ها صاحب منظري مهيب هستم.
رجزهاي دو قهرمان پايان يافت.صداي ضربات شمشير و نيزه هاي دو قهرمان اسلام و يهود، وحشت عجيبي در دل ناظران پديد آورد.ناگهان شمشير برنده و کوبنده قهرمان اسلام، بر فرق مرحب فرود آمد و سپر و کلاه خود و سنگ و سر را تا دندان دو نيم ساخت. اين ضربت آنچنان سهمگين بود که برخي از دلاوران يهود که پشت سر مرحب ايستاده بودند، پا به فرار گذارده به دژ پناهنده شدند.و عده اي که فرار نکردند، با علي تن به تن جنگيده و کشته شدند.علي يهوديان فراري را تا در حصار تعقيب نمود.در اين کشمکش، يکنفر از جنگجويان يهود با شمشير بر سپر علي زد و سپر از دست وي افتاد.علي فورا متوجه در دژ گرديد، و آن را از جاي خود کند، و تا پايان کارزار به جاي سپر به کار برد.پس از آنکه آن را بروي زمين افکند، هشت نفر از نيرومندترين سربازان اسلام از آنجمله ابو رافع، سعي کردند که آن را از اين رو به آن رو کنند، نتوانستند. (21) در نتيجه قلعه اي که مسلمانان ده روز پشت آن معطل شده بودند، در مدت کوتاهي گشوده شد.
يعقوبي، در تاريخ خود (22) مي نويسد: در حصار از سنگ و طول آن چهار ذرع و پهناي آن دو ذرع بود.شيخ مفيد، در ارشاد (23) به سند خاصي از امير مؤمنان، سرگذشت کندن در خيبر را چنين نقل مي کند: من در خيبر را کنده به جاي سپر به کار بردم و پس از پايان نبرد آن را مانند پل به روي خندقي که يهوديان کنده بودند، قرار دادم.سپس آن را ميان خندق پرتاب کردم مردي پرسيد آيا سنگيني آن را احساس نمودي؟ گفتم به همان اندازه سنگيني که از سپر خود احساس مي کردم.
نويسندگان سيره مطالب شگفت انگيزي درباره کندن باب خيبر و خصوصيات آن و رشادت هاي علي «ع » که در فتح اين دژ انجام داده، نوشته اند.اين حوادث، هرگز با قدرتهاي معمولي بشري وفق نمي دهد.اميرمؤمنان، خود در اين باره توضيح داده و شک و ترديد را از بين برده است.آن حضرت در پاسخ شخصي چنين فرمود: «ما قلعتها بقوة بشرية و لکن قلعتها بقوة الهية و نفس بلقاء ربها مطمئنة رضية » (24) يعني من هرگز آن در را با نيروي بشري از جاي نکندم، بلکه در پرتو نيروي خداداد و با ايماني راسخ به روز باز پسين اين کار را انجام دادم.
رفتار لجوجانه يهود:
در برابر اين عواطف سرشار، يهود از خودسري و خيانت خود دست برنداشته و در کمين پيامبر و ياران او نشسته و نقشه هائي مي کشيدند.اينک به دو نمونه از رفتار يهود اشاره مي نمائيم:
1- گروهي، زن يکي از اشراف يهود را به نام «زينب » فريب دادند که پيامبر را از طريق غذا مسموم سازد.نقشه وي از اين قرار بود که آن زن، کسي را خدمت يکي از ياران پيامبر فرستاد و از او پرسيد که پيامبر اسلام کدام عضو از گوسفند را دوست مي دارد.او در پاسخ گفت: ذراع گوسفند مطبوعترين عضو براي او است.زينب، گوسفندي را بريان کرد و آن را مسموم ساخت، و بيش از همه در ذراع آن سم داخل نمود و بعنوان هديه خدمت پيامبر فرستاد.پيامبر نخستين لقمه اي را که به دهان خود گذارد، احساس کرد که مسموم است.فورا آن را از دهان درآورد، ولي هم غذاي او، «بشر بن براء معرور» که از روي غفلت چند لقمه از آن خورده بود، پس از مدتي بر اثر سم درگذشت.پيامبر دستور داد که زينب را احضار کنند.سپس به او گفت: چرا چنين جفائي را بر من روا داشتي؟ ! وي در پاسخ به عذر کودکانه اي متمسک شد و گفت تو اوضاع قبيله ما را بر هم زدي، من با خود فکر کردم که اگر فرمانروا باشي، با خوردن اين سم از بين خواهي رفت، و اگر پيامبر خدا باشي قطعا از آن اطلاع يافته و از خوردن آن خودداري خواهي نمود.پيامبر از سر تقصير او درگذشت، و گروهي را که او را به اين کار وادار کرده بودند تعقيب ننمود.بدون شک اگر چنين حادثه اي براي غير پيامبر از فرمانروايان ديگر رخ داده بود، زمين را با خون آنان رنگين مي ساختند و دسته اي را به حبسهاي طولاني محکوم مي نمودند. (44) اين سوء قصد، که از طرف يک زن يهودي صورت گرفت، بسياري از ياران پيامبر را نسبت به «صفيه » يهودي که در شمار زنان پيامبر درآمده بود، بدگمان ساخت.آنان چنين مي پنداشتند که وي ممکن است شبانه به جان پيامبر آسيب برساند.از اينرو، ابو ايوب انصاري در خيبر و اثناء راه، حفاظت خيمه پيامبر را بر عهده داشت، و خود پيامبر از اين دلسوزي آگاه نبود.بامدادان، که پيامبر از خيمه بيرون آمد، ديد، ابو ايوب با شمشير کشيده دور خيمه قدم مي زند.علت را پرسيد او گفت هنوز آثار عصبيت و کفر از دل اين زن (صفيه) که اکنون در شمار همسران شما است، بيرون نرفته و از سوء قصد او مطمئن نبودم.از اين جهت، شب را تا به صبح گرد اين خيمه قدم مي زدم که جان شما را حفاظت نمايم.پيامبر از عواطف دوست ديرينه خود خوشحال شد و در حق وي دعا کرد. (45)
2- نمونه ديگر از جفا و ستم يهود، در برابر محبتهاي بزرگ پيامبر اينست که: در يکي از سالها «عبد الله بن سهل » ، از طرف پيامبر ماموريت يافت که محصول خيبر را به مدينه انتقال دهد.او موقعي که انجام وظيفه مي کرد، مورد حمله دسته ناشناسي از يهود قرار گرفت.در اين حمله، او از ناحيه گردن سخت آسيب ديد، و با گردن شکسته به روي زمين افتاد و جان سپرد.دسته مهاجم جسد او را در ميان چشمه اي افکندند، سران قوم يهود عده اي را خدمت پيامبر فرستادند و او را از مرگ مرموز نماينده اش آگاه ساختند.برادر مقتول «عبد الرحمن بن سهل » ، با پسر عموهاي خود خدمت پيامبر رسيدند، و جريان را به عرض وي رسانيدند.برادر مقتول خواست آغاز به سخن کند.از آنجا که سن او از سائر حضار کمتر بود، پيامبر به يکي از دستورات اجتماعي اسلام اشاره کرد و فرمود: کبر کبر يعني اجازه بده افراد بزرگتر از شما سخن بگويند.سرانجام پيامبر فرمود: اگر قاتل «عبد الله » را مي شناسيد و مي توانيد سوگند ياد کنيد که او قاتل است، من او را گرفته در اختيار شما مي گذارم، آنان از در تقوي و پرهيزگاري وارد شده و در حال خشم حقيقت را زير پا ننهادند، و گفتند: ما هرگز قاتل را نمي شناسيم.پيامبر فرمود: حاضريد ملت يهود سوگند ياد کنند که ما هرگز او را نکشته ايم، و قاتل او را نمي شناسيم تا در سايه اين قسم، ذمه آنان از خون عبد الله بري شود؟ آنان گفتند عهد و پيمان و قسم ملت يهود، پيش ما اعتبار ندارد. پيامبر در اين صورت دستور داد نامه اي به سران يهود نوشته شود که جسد کشته مسلماني در سرزمين شما پيدا شده است، بايد ديه آن را بپردازيد.آنان در پاسخ نامه پيامبر سوگند ياد کردند که هرگز دست ما به خون وي آلوده نيست و از قاتل وي نيز اطلاع نداريم.پيامبر ديد کار به بن بست رسيده، براي اينکه خونريزي مجدد راه نيافتد، خود شخصا ديه عبد الله را پرداخت. (46) و بار ديگر از اين راه به ملت يهود اعلام نمود، که او يک مرد ماجراجو و جنگجو نيست.اگر او سياستمداري معمولي بود، جريان «عبد الله » را دستاويز خويش قرار داده و به زندگي گروهي از آنان خاتمه مي داد.و - همانطوري که قرآن معرفي مي نمايد - پيامبر رحمت و مظهر لطف خدا است، تا مجبور نشود و کارد به استخوان نرسد، دست به قبضه شمشير نمي برد. (47)
دروغ مصلحت آميز
بازرگاني به نام «حجاج بن علاط » ، در سرزمين خيبر حاضر بود، که با مردم مکه داد و ستد داشت.عظمت چشمگير اسلام و رفتار عطوفانه پيامبر با اين ملت لجوج، قلب او را روشن ساخت.از اينرو، خدمت پيامبر رسيد و اسلام آورد.سپس براي گردآوري مطالبات خود از مردم مکه، نقشه زيرکانه اي کشيد.او از دروازه مکه وارد شد، ديد سران قريش در انتظار خبرند، و از جريان خيبر سخت نگران مي باشند.همگي دور شتر او را گرفته، و با بي صبري هر چه تمامتر از اوضاع «محمد» سؤال مي کردند.او در پاسخ آنها گفت: «محمد» شکستي خورد که مانند آن را نشنيده ايد و ياران او کشته و يا دستگير شدند، و خود او دستگير شده و سران يهود تصميم دارند که او را به مکه آورند و در برابر ديدگان قريش اعدام نمايند.اين گزارش دروغ آنچنان آنها را خوش حال ساخت، که از فرط سرور در پوست نمي گنجيدند.سپس رو به مردم کرد و گفت: در برابر اين بشارت خواهش مي کنم هر چه زودتر مطالبات مرا بدهيد تا من، پيش از سوداگران ديگر به سرزمين خيبر روم، و اسيران را خريداري کنم.مردم فريب خورده که دست از پا نمي شناختند، در مدت کمي تمام مطالبات او را پرداختند.
انتشار اين خبر «عباس » ، عموي پيامبر را ناراحت ساخت.او خواست با «حجاج » ملاقات کند.اما وي با اشاره چشم و ابرو، به عباس رسانيد که حقيقت را بعدا به او خواهد گفت.حجاج در آخرين لحظات حرکت، با عموي پيامبر مخفيانه ملاقات کرد و گفت من اسلام آورده ام و اين نقشه براي اين بود که طلبهاي خود را گرد آورم، و خبر صحيح اينست که:
روزي که من از خيبر حرکت کردم، تمام دژهاي خيبر به دست مسلمانان افتاده بود، و «صفيه » دختر پيشواي آنها، حيي بن اخطب اسير گرديد، و در رديف زنان پيامبر قرار گرفت و اين مطلب را سه روز پس از حرکت من انتشار بده.سه روز بعد، عباس بهترين لباس خود را پوشيد، و با گرانترين عطرها خود را خوشبو ساخت، و عصا به دست گرفته وارد مسجد شد، و شروع به طواف کعبه نمود.قريش از تظاهر عباس به فرح و سرور در تعجب فرو ماندند، زيرا در برابر اين مصيبت بزرگي که به برادرزاده اش وارد آمده، بايد لباس عزا بر تن کند.او تعجب آنان را با گفتار زير از بين برده گفت: گزارشي که «حجاج » به شما داد، نقشه زيرکانه اي بود که مطالبات خود را از شما وصول کند.او اسلام آورده و موقعي از خيبر حرکت نموده بود، که بزرگترين پيروزي نصيب «محمد» شده و يهوديان خلع سلاح شده، گروهي از آنها کشته و دسته اي اسير گرديده بودند.سران قريش از شنيدن اين خبر بيش از حد ملول گشتند و چيزي نگذشت که خبر فتح و پيروزي مسلمانان به گوش آنان رسيد. (48)
منابع مقاله:
فروغ ابديت ج2، سبحاني، جعفر؛
_____________________________
1. «سيره حلبي » ، ج 3/36، «تاريخ يعقوبي » ، ج 2/46.
2. و الله لو لا الله ما اهتدينا و لا تصدقنا و لا صلينا انا اذا قوم بغوا علينا و ان اراد وافتنة ابينا فانزلن سکينة علينا و ثبت الاقدام ان لاقينا
3. «سيره ابن هشام » ، ج 2/330.
4. «امالي طوسي » /164- ابن هشام در سيره خود ج 2/328.تاريخ حرکت سربازان اسلام را ماه محرم و ابن سعد در طبقات ج 2/77، تاريخ آنرا جمادي الاولي سال هفتم مي دانند.و چون اعزام سفيران در ماه محرم همان سال انجام گرفت، از اين جهت نظريه دوم استوارتر به نظر مي رسد.بخصوص که مهاجران حبشه پس از نامه پيامبر به «نجاشي » به وسيله «عمرو بن اميه » ، در خيبر به پيامبر رسيدند.زيرا مدت زماني لازم است که سفير پيامبر از مدينه به حبشه برود و از آنجا همراه مهاجران به مدينه و خيبر بازگردد.و چون حرکت سفيران در ماه محرم بود، طبعا، بايد نبرد خيبريان در ماههاي بعد انجام گرفته باشد.
5. اللهم رب السموات و ما اظللن و رب الارضين و ما اقللن...نسالک خير هذه القرية و خير اهلها و خير ما فيها، و نعوذ بک من شرها و شر اهلها و شر ما فيها - «کامل » ، ج 2/147.
6. «سيره حلبي » ، ج 3/38.
7. «سيره حلبي » ، ج 3/39.
8. «اسد الغابه » ، ج 4/334.
9. «سيره حلبي » ، ج 3/40.
10. «سيره ابن هشام » ، ج 3/342.
11. «سيره ابن هشام » ، ج 3/345.
12. «سيره ابن هشام » ، ج 3/346 و 350.
13. «تاريخ طبري » ، ج 2/300.
14. «مجمع البيان » ، ج 9/120، «سيره حلبي » ، ج 2/43، «ج 2/43، «سيره ابن هشام » ، ج 3/349.
15. مورخ بزرگ اسلام، ابن ابي الحديد از سرگذشت فرار اين دو سردار، سخت متاثر گشته و در قصيده معروف خود چنين مي گويد:
و ما انس لا انس اللذين تقدما و فرهما و الفر، قد علما
خوب اگر همه چيز را فراموش کنم که هرگز سرگذشت اين دو سردار را فراموش نخواهم کرد، زيرا آنان شمشير به دست گرفته و به سوي دشمن رفتند و با اينکه مي دانستند فرار از جهاد حرام است، پشت به دشمن کرده فرار نمودند.
و للراية العظمي و قد ذهبابها ملابس ذل فوقها، و جلابيب
آنها پرچم بزرگ را به سوي دشمن بردند، ولي در عالم معني پرده هائي از ذلت و خواري آن را پوشانيده بود.
يشلهما من آل موسي شمر دل طويل نجاد السيف، اجيد يعبوب
يک جوان تندرو از فرزندان موسي آنان را طرد مي کرد، جوان بلندبالا که بر اسب تندرو سوار بود.
16. هنگامي که علي در خيمه سخن فوق را از پيامبر شنيد، با دلي پر از شوق چنين گفت: اللهم لا معطي لما منعت و لا مانع لما اعطيت - «سيره حلبي » ، ج 3/41.
17. عبارت تاريخ طبري در اين بحث چنين است: فتطاول ابو بکر و عمر.
18. «بحار» ، ج 21/28.
19. «صحيح مسلم » ، ج 5/195، «صحيح بخاري » ، ج 5/22 و 23.
20. ابن هشام، در سيره خود، رجز «مرحب » را به گونه ديگر نقل کرده است.
21. «تاريخ طبري » ، ج 2/94، «سيره ابن هشام » ، ج 3/349.
22. ج 2/46.
23. «ارشاد» /59.
24. «بحار» ، ج 21/21.
25. «سيره ابن هشام » ، ج 3/348.
26. «سيره ابن هشام » ، ج 2/65.
27. «سيره حلبي » ، ج 3/44.
28. «سيره ابن هشام » ، ج 3/349.
29. «صحيح مسلم » ، ج 7/120.
30. «سيره حلبي » ، ج 3/41.
31. همان مدرک/47.
32. «خصال » ، ج 2/16.
33. «تاريخ طبري » ، ج 3/302.
34. «سيره ابن هشام » ، ج 3/337، «بحار» ، ج 21/33.
35. ردوا الخياط و المخيط فان الغلول عار و شنار و نار يوم القيامة.
36. «وسائل الشيعة » ، باب جهاد نفس، حديث 4.
37. «سيره ابن هشام » ، ج 3/339.
38. بايهما اشد سرورا؟ بقدومک يا جعفر ام بفتح الله علي يد اخيک خيبر.
39. «خصال » ، ج 2/86، «فروع کافي » ، ج 1/129.
40. «بحار» ، ج 21/32.
41. «سيره ابن هشام » ، ج 1/337.
42. همان مدرک/356.
43. «سيره ابن هشام » ، ج 2/354، «فروع کافي » ، ج 1/405.
44. معروف اينست که پيامبر در کسالت وفات خود مي فرمود: اين بيماري از آثار غذاي مسمومي است که آن زن يهودي پس از فتح براي من آورد.اگرچه پيامبر اولين لقمه را بيرون انداخت، ولي آن زهر خطرناک با آب دهان پيامبر کمي مخلوط شد و روي دستگاههاي بدن آن حضرت اثر خود را گذارد.
45. «سيره ابن هشام » ، ج 2/339- 340، «بحار» ، ج 21/6.
46. «سيره ابن هشام » ، ج 3/369- 370.
47. تجاوز يهود منحصر به اينها نبود.آنان، گاهگاهي با نقشه هاي مختلفي به مسلمانان آسيب مي رساندند، اينکه در دوران خلافت عمر، فرزند او عبد الله که با گروهي براي بستن قرارداد به خيبر رفته بود، از ناحيه يهود آسيب ديد.خليفه وقت از جريان آگاه گرديد، و در فکر چاره برآمد.سپس به استناد حديثي که بعضي از پيامبر نقل کرده بودند، به اصحاب پيامبر گفت: هر کسي طلبي از مردم خيبر دارد، بگيرد، زيرا من دستور خواهم داد، که آنان اين سرزمين را ترک گويند.چيزي نگذشت که يهود خيبر به جرم تجاوزهاي مکرر از خيبر رانده شده و شبه جزيره را ترک گفتند.
48. «بحار» ، ج 21/34.
دیدگاه‌ها
با سلام
همه منابع در انتهای متن آمده است . برای ديدن منابع ، گزينه همه صفحات در ابتدای مقاله رو كليك كنيد . و يا بر روی اين لينك كليك كنيد :
http://www.sibtayn.com/fa/index.php?option=com_content&view=article&id=12256&Itemid=939&showall=1
موفق باشيد
مؤسسه جهانی سبطين عليهما السلام
ممنون
خوراکخوان (آراساس) دیدگاههای این محتوا