طرح سؤال :
جایگاه و مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام ، به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام در قرآن و سنت از مسائلی است كه از دیرباز در میان مذاهب اسلامی مطرح بوده‌ و همواره در عرض مرجعیت دینی ، و سیاسی قرار مورد بحث قرار گرفته است .
حال این پرسش به وجود می آید كه همان گونه كه پیشوایی و زعامت سیاسی و دینی امیرالمؤمنین علیه السلام در كتاب و سنت تصریح گردیده است ، آیا جایگاه و شخصیت علمی امیرالمؤمنین علیه السلام نیز در قرآن بیان شده است؟
 و آیا آیه ای «قُلْ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی‏ وَ بَیْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب» ‏در صدد بیان مرجعیت علمی امیرالمؤمنین علیه السلام است؟
نوشته حاضر به دنبال دریافت پاسخ سؤال مزبور بوده تا با بررسی تطبیقی آیه مزبور از از نظر مفسرین فرقین مسأله را  مورد تحلیل و بررسی قرار داده و جواب كامل پرسش را به دست بیاوریم . از این رو ضروری است كه این مسأله را از دو دیدگاه بررسی كنیم .
پاسخ:
الف: دید گاه شیعه
از نظر شیعه ، اهل بیت علیهم السلام و در رأس آن ها امیرالمؤمنین علیه السلام از موقعیت و جایگاه رفیع علمی و دانش الهی برخوردار بوده به گونه ای كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله‌‌‌‌)‌‌‌ در بیان مرجعیت اهل بیت علیهم السلام فرمودند: «إنی تارك فیكم ما إن تمسكتم به لن تضلوا كتاب الله وعترتی» و درباره جایگاه علمی امیرالمؤمنین علیه السلام تعبیر به درب شهر علم نموده و فرمودند : «أنا مدینة العلم وعلی بابها فمن أراد المدینة فلیأت الباب». « من شهر علم هستم و علی علیه السلام درب آن كسی كه بخواهد وارد شهر گردد از درب آن وارد گردد» . بدیهی است كه این دانش و آگاهی عادی و معمولی نیست كه مسبوق به خطا و لغزش باشد ؛ بلكه این معرفت و شناخت الهی است كه‌ خداوند برای هدایت و زعامت انسان آن را عنایت نموده است .
لذا نظر دانشوران شیعه بر این است كه «من عنده علم الكتاب» از آیات مكی است و منظور  از«الكتاب» در این آیه قرآن كریم بوده و مصداق واقعی این آیه امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد .
و نیز روایاتی متعدد و صحیح السندی در منابع فرقین وجود دارد كه «من عنده علم الكتاب» را به امیرالمؤمنین علیه السلام تفسیر نموده است ، كه اینك به برخی از آن ها اشاره می‌گردد .

بررسی روایات :
علی بن ابراهیم قمی با سند صحیح از امام صادق علیه السلام نقل می‌كند :
حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن ابن أذینة عن أبی عبد الله علیه السلام قال : الذی عنده علم الكتاب هو أمیر المؤمنین علیه السلام .
تفسیر القمی ، ج 1 ، ص 367 .
امام صادق علیه السلام فرمود :
آن كسی كه علم كتاب در نزد او است ، امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد .

محمد بن حسن صفار در بصائرالدرجات با سند صحیح از امام باقر علیه السلام نقل می كند به این كه مصداق این آیه ما اهل بیت هستیم كه اول و افضل و بهترین ما بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام می باشد . در این باره می نویسد :
حدثنا محمد بن الحسین و یعقوب بن یزید عن ابن أبی عمیر عن برید بن معاویة قال قلت لأبی جعفر علیه السلام قل كفى بالله شهیدا بینی و بینكم و من عنده علم الكتاب قال إیانا عنى و على أو لنا و أفضلن و خیرنا بعد النبی صلى الله علیه وآله .
بصائر الدرجات ، ص 236 .
برید بن معاویه گفته است : به امام باقر علیه السلام ‌‌ عرض كردم : آیه ای «بگو خدا و كسى كه علم كتاب نزد اوست، براى گواهى میان من و شما كافى است» را عرض كردم ، فرمود : مقصود ما اهل بیت هستیم و على بعد از پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله اول ما و افضل ما و بهتر ما خاندان است ‏.

شیخ صدوق در كتاب امالی با سند صحیح از پیامر صلی الله علیه و آله نقل می كند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند :
حدثنا محمد بن موسى بن المتوكل  قال : حدثنا محمد بن یحیى العطار ، قال : حدثنا أحمد بن محمد بن عیسى ، عن القاسم بن یحیى ، عن جده الحسن بن راشد ، عن عمرو بن مغلس ، عن خلف ، عن عطیة العوفی ، عن أبی سعید الخدری ، قال : سألت رسول الله صلى الله علیه وآله عن قول الله : قال الذی عنده علم من الكتاب . قال : ذاك وصی أخی سلیمان بن داود . فقلت له : یا رسول الله ، فقول الله عز وجل : قل‌كفى بالله شهیدا بینی وبینكم ومن عنده علم الكتاب ، قال : ذاك أخی علی بن أبی طالب .
الأمالی ، الشیخ الصدوق ، ص 659 .
ابى سعید خدرى گفته است : از رسول خدا راجع به آیه «ومن عنده علم الكتاب» سؤال كردم ، فرمود : كسی كه علمی از كتاب در نزد او است آن كس وصى و برادرم سلیمان بن داود است . گفتم یا رسول اللَّه در گفتار دیگری خداوند عزوجل : «بگو بس است به خدا گواه میان من و شما و كسى كه نزد او است علم كتاب» فرمودند : آن كس برادرم على بن ابى طالب است .
البته در این باره روایات زیادی وجود دارد كه ما به همین چند روایت بسنده می‌كنیم .

نتیجه :
روایاتی كه مفسرین شیعه راجع به مصداق «من عنده علم الكتاب» ذكر كرده ‌اند از نظر سند صحیح و از نظر دلالت قطعی است ؛ بنابراین به این نتیجه می رسیم كه آیه مزبور ، در صدد بیان جایگاه و موقعیت علمی رفیع امیرالمؤمنین علیه السلام بوده و تابع اراده و مشیت الهی می داند .

ب: دیدگاه اهل سنت
مرجعیت علمی اهل‌ بیت علیهم السلام ؛ به ویژه امیرالمؤمنین علیه السلام در میان مذاهب اهل سنت ، پوشیده و مخفی نبوده و مورد اعتراف و قبول بزرگان اهل سنت‌ قرار گرفته و رویكرد غالب مفسیرین و علمای اهل سنت ، در تفسیر آیه «من عنده علم الكتاب» امیرالمؤمنین علیه السلام بوده ، و ‌‌‌روایات متعددی را در ذیل این آیه متذكر می‌شوند كه مصداق واقعی آیه مزبور را امیرالمؤمنین علیه السلام می داند .
اگر چه در بین مفسرین اهل سنت رویكرد متفاوتی دیگری در تفسیر و مصداق این آیه وجود دارد كه به موجب آن رویكرد برخی مصداق این آیه را عبدالله بن سلام و برخی جبرائیل‌ و برخی سلمان فارسی را می دانند اما این رویكردها هیچكدام از دلیل محكم و قطعی برخوردار نیست و روایاتی كه برای تأیید این رویكرد ارائه گردیده یا مشكل دلالی دارد و یا مشكل سندی . مفسرین اهل سنت كه آیه را به امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان مصداق واقعی تفسیر نموده اند و به روایات متعددی تمسك نموده اند كه برای روشن شدن بحث به بعضی از آن روایات اشاره می كنم .

بررسی روایات اهل سنت :
ثعلبی در این كه منظور از «من عنده علم الكتاب» كیست روایتی را از ابی جعفر علیه السلام ذكر می كند كه متظور از این آیه امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد ، در این باره می نویسد :
ابن عطاء قال : كنت جالسا مع أبی جعفر فی المسجد فرأیت ابن عبد الله بن سلام جالسا فی ناحیة فقلت لأبی جعفر : زعموا أن الذی عنده علم الكتاب عبد الله بن سلام . فقال : إنما ذلك علی بن أبی طالب علیه السلام ‌عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب.
از ابی جعفر علیه السلام درباره آیه سوال گردید كه «من عنده علم الكتاب» در این آیه عبدالله ابن سلام است؟ امام باقر علیه السلام فرمودند : نه خیر ، كسی كه علم كتاب در نزد اوست علی علیه السلام می باشد .
تفسیر الثعلبی ، ج 5 ، ص 303 .

حاكم حسكانی در شواهد التنزیل نیز چندین روایت را نقل می كند كه مراد از كسی كه علم كتاب در نزد اوست ، حضرت علی علیه السلام می باشد . حال به برخی از این روایت اشاره می گردد .
حاكم از طریق ابن عباس و محمد ‌‌‌‌حنفیه ‌روایتی را نقل می‌كند به این كه آیۀ مزبور «من عنده علم الكتاب» درباره امیر‌المؤمنین علیه السلام  نازل شده و در این باره می نویسد :
عن ابن عباس فی قوله تعالى : « ومن عنده علم الكتاب » قال هو علی بن علی طالب . عن ابن الحنفیة فی قوله تعالى : « ومن عنده علم الكتاب » قال : هو علی بن أبی طالب .
از ابن عباس و ابن حنفیه راجع به آیه مز ور سوال شد ، گفت : كسی كه علم كتاب در نزد او است علی بن ابیطالب علیه السلام می باشد.

عن أبی عبد اللّه علیه السّلام:  «أنّ المراد بمن عنده علم الكتاب علی بن أبی طالب و أئمّة الهدى علیهم السّلام »
امام صادق علیه السلام فرمود : مراد از : «من‌ عنده‌ علم‌ الكتاب» ‌‌علی ابن ابیطالب و ائمه هدی علیهم السلام است .

روى برید بن معاویة عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّه قال : « إیّانا عنى ، و علی أولنا ، و أفضلنا ، و خیرنا بعد النبیّ صلّى اللّه علیه و آله و سلّم »
برید‌ بن معاویه از امام صادق علیه السلام نقل می‌كند كه : منظور از این آیه ما اهل بیت هستیم كه اول ‌و افضل ما بعد از پیامبر ، امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد .

و در ادامه می‌نویسد :
و یؤیّد ذلك ما روی عن الشعبی أنّه قال : ما أحد أعلم بكتاب اللّه بعد النبیّ من علیّ بن أبی طالب علیه السّلام .
موید این ‌مطلب‌ روایت شعبی است كه فرمود : هیج كس‌ دانا تر از علی علیه السلام به كتاب خدا بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله نیست .
شواهد التنزیل ، ّالحاكم الحسكانی ، ج 1 ، ص 402 .

سلیمان قندوزی از سعید خدری در تفسیر آیه «من‌ عنده ‌علم الكتاب» روایتی را نقل می كند كه مراد از این آیه ‌علی علیه السلام بوده وی در این باره می نویسد :
عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری رضی الله عنه قال : سألت رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم عن هذه الآیة « الذین عنده علم من الكتاب » قال : ذاك أخی سلیمان بن داود علیهما السلام . وسألته عن قوله الله عز وجل « قل كفى بالله شهیدا بینی وبینكم ومن عنده علم الكتاب » قال : ذاك أخی علی بن أبی طالب صاحب المناقب .

ابى سعید خدرى گوید از رسول خدا راجع به آیه «عنده علم من الكتاب» سؤال كردم ، فرمود :‌ او وصى برادرم سلیمان ‌‌‌‌‌بن داود بوده است : گفتم : یا رسول اللَّه در گفتار دیگر خداى عزوجل «بگو بس است به خدا گواه میان من و شما و كسى كه نزد او است علم كتاب» فرمود مقصود از آن برادرم على بن ابى طالب است .

و نیز در روایتی كه از طریق متعدد آمده نقل می كند به این كه .
روى عن محمد بن مسلم وأبی حمزة الثمالی وجابر بن یزید عن الباقر علیه السلام . وروى علی بن فضال والفضیل عن الرضا علیه السلام ، وقد روى عن موسى بن جعفر ، وعن زید بن علی علیه السلام ، وعن محمد بن الحنفیة ، وعن سلمان الفارسی ، وعن أبی سعید الخدری وإسماعیل السدی أنهم قالوا فی قوله تعالى : « قل كفى بالله شهیدا بینی وبینكم ومن عنده علم الكتاب » هو علی بن أبی طالب علیه السلام .

در روایتی دیگری آمده است ، كه آیه مزبور درباره امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده است .
ینابیع المودة ، القندوزی ، ج 1 ، ص307 .
شواهد :
علاوه بر آنچه گذشت ، روایات دیگری نیز درباره جایگاه علمی امام علی علیه السلام در منابع روایی اهل سنت وجود دارد و به عنوان شواهد و مویدات این مطلب كه مصداق قطعی «و من عنده علم الكتاب» امیرالمؤمنین علیه السلام بوده می باشد ، كه به برخی از این روایات اشاره می گردد :
الف : أنا مدینة العلم و علی بابها ...
حاكم نیشابوری روایتی را از ابن عباس نقل می كند كه پیامبر صلی الله علیه و آله فر مودند : من شهر علم هستم و علی علیه السلام دروازه آن است و هركسی بخواهد وارد این شهر گردد باید از دروازه آن وارد گردد . حاكم تصریح به صحت این روایت نموده و در این باره می نویسد :
حدثنا أبو العباس محمد بن یعقوب ثنا محمد بن عبد الرحیم الهروی بالرملة ثنا أبو الصلت عبد السلام بن صالح ثنا أبو معاویة عن الأعمش عن مجاهد عن بن عباس رضی الله عنهما قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله‌ :‌‌‌‌ « أنا مدینة العلم و علی بابها فمن أراد المدینة فلیأت الباب » . هذا حدیث صحیح الإسناد و لم یخرجاه و أبو الصلت ثقة مأمون ...
از ابن عباس نقل می كند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند : من شهر علم و دانش هستم و علی دروازه آن و كسی که بخواهد وارد شهر گردد پس باید از دروازه آن وارد گردد . این حدیث صحیح السند است اما بخاری و مسلم آن را در كتب روایی نیاورده اند در صورتی كه ابا صلت هروی ثقه و مأمون از كذب بوده است .
النیسابوری ، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاكم الوفاة : 405 هـ  ، المستدرك على الصحیحین  ،  دار النشر : دار الكتب العلمیة ، بیروت - 1411هـ - 1990م ، ج 3 ص 126 ،‌ الطبعة : الأولى ، تحقیق : مصطفى عبد القادر عطا .

عبد البر می نویسد : عمر بن خطاب گفته است كه علی علیه السلام از همه صحابه در مقام داوری و بیان مقررات الهی آگاه و دانا تر است .
قال عمر بن الخطاب: على أقضانا ...
یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر الوفاة : 463 ، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب ، ج 3  ، ص 1102 ، دار النشر : دار الجیل ، بیروت ، 1412 ، الطبعة  :  الأولى ، تحقیق : علی محمد البجاوی.

جوینی روایتی را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می كند كه حضرت در جمع صحابه فرمودند كه :
قال صلى الله علیه و سلم فى أصحابه : أقضاهم على بن أبى طالب علیه السلام أنا مدینة العلم و علی علیه السلام بابها ...
علی علیه السلام از همۀ شما آگاه تر به داوری و قضاوت است .  و من شهر علم هستم و علی علیه السلام دروازه آن .
أبو المعالی عبد الملك بن عبد الله بن یوسف الجوینی الوفاة : 478 هـ ، كتاب التلخیص فی أصول الفقه ج 3 ، ص 12 ، دار النشر دار البشائر الإسلامیة  بیروت ، 1417هـ، 1996م ، تحقیق : عبد الله جولم النبالی وبشیر أحمد العمری .

ب : سلونی عن كتاب الله تعالى
بلاذری روایتی را از علی علیه السلام نقل می كند كه حضرت فرموند :
سلونی عن كتاب الله تعالى فوالله ما من آیة إلا وأنا أعلم أبلیل نزلت أم بنهار أفی سهل أو فی جبل .
از كتاب خدا از من سوال كنید . قسم به خدا كه هیج آیه ای وجود ندارد كه من آگاهی به آن نداشته باشم چه در شب نازل شده باشد و چه در روز چه در كوه نازل شده باشد و چه در سطح .

و نیز از مسیب نقل می كند :
و قال ابن المسیب ما كان أحد من الناس یقول سلونی غیر علی رضی الله عنه و قیل لعطاء أكان أحد فی أصحاب رسول الله e أعلم من علی كرم الله تعالى و جهه قال والله.
مسیب گفته است كه تاكنون كسی مثل علی علیه السلام نبوده كه بگوید : از من بپرسید . برای عطا گفته شد كه آیا در بین اصحاب رسول خدا كسی از امیرالمؤمنین علیه السلام اعلم و آگاه تر بوده است؟ عطا گفت : نه قسم به خدا .
انساب الاشراف ، احمد بن یحی بن جابر بلاذری ،‌ متوفا 279 ، ج 1 ، ص 279 .

معاویه وقتی شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام را شنید درباره شخصیت حضرت گفت :
و قال معاویة رضی الله عنه حین بلغه قتل علی رضی الله عنه و الله لقد ذهب العلم و الفقه
به تحقیق كه علم و فقه رفت .

ابن طفیل روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می كند كه حضرت فرمودند :
ابن یونس أخبرنا أبو بكر بن عیاش عن نصیر عن سلیمان الأحمسی عن أبیه قال قال علی علیه السلام : و الله ما نزلت آیة إلا و قد علمت فیما نزلت و أین نزلت و على من نزلت إن ربی و هب لی قلبا عقولا و لسانا طلقا .
هیج آیه ای نازل نشده مگر این كه به درستی می دانم كه چه زمانی نازل شده و در مورد چه كسی نازل گردیده و به درستی پروردگارم قلب فهیم و زبان گویا برایم بخشیده است.

در روایتی كه ابن طفیل از علی علیه السلام نقل می كند امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است:  
أخبرنا عبد الله بن جعفر الرقی أخبرنا عبید الله بن عمرو عن معمر عن و هب بن أبی دبی عن أبی الطفیل قال قال علی علیه السلام : سلونی عن كتاب الله فإنه لیس من آیة إلا و قد عرفت بلیل نزلت أم بنهار فی سهل أم فی جبل .

از من درباره كتاب خدا سوال كنید به درستی كه آیه ای نیست كه من از آ‌ن آگاهی نداشته باشم چه درشب نازل شده یا در روز و كوه و یا در هموار .
الطبقات الكبرى ، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری الزهری الوفاة : 230 ، ج 2 ، ص 338 . دار النشر : دار صادر بیروت .

یحیی بن معین می نویسد :
حدثنا یحیى قال حدثنا سفیان بن عیینة عن یحیى بن سعید عن سعید بن المسیب قال ما كان فی أصحاب النبی صلى الله علیه و سلم أحد یقول سلونى غیر على بن أبى طالب .
ابن معین روایتی كه از بن سعید نقل می كند به این كه هیچ كسی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه آله نبوده كه است كه بگوید : از من بپرسید به جز علی علیه السلام .
تاریخ ابن معین « روایة الدوری » ، یحیى بن معین أبو زكریا الوفاة : 233 ، ج 3 ، ص ‌143 ، دار النشر : مركز البحث العلمی و إحیاء التراث الإسلامی ،  مكة المكرمة ، 1399 - 1979 ، الطبعة  :  الأولى  ، تحقیق : تاریخ ابن معین  ،‌‌‌ روایة الدوری .

ابن حنبل نیز رواتی به این مضمون نقل می كند :
حدثنا عبد الله نا عثمان بن أبی شیبة نا سفیان عن یحیى بن سعید قال أراه عن سعید قال لم یكن أحد من أصحاب النبی صلى الله علیه و سلم یقول سلونی الا علی بن أبی طالب .
 أحمد بن حنبل أبوعبدالله الشیبانی الوفاة  : 241 ، فضائل الصحابة ، ج 2 ، ص 646 ،‌ دار النشر ،  مؤسسة الرسالة ، بیروت ، 140 - 1983 ، الطبعة  :  الأولى ، تحقیق  : وصی الله محمد عباس .

ابن جوزی در تفسیر و مصداق «من عنده علم الكتاب» چند نظریه را مطرح می كند كه در یك نظریه امیرالمؤمنین علیه السلام مصداق این آیه قرار داده شده وگفته است :
أنه علی بن أبی طالب ، قاله ابن الحنفیة.
مراد از آیه امیرالمؤمنین علیه السلام می باشد .
كسانی كه عبدالله ابن سلام را مصداق آیه قرار داده اند می نویسد :
هو عبد الله بن سلام ؟ قال : و كیف ، و هذه السورة مكیة ؟ و أخرج ابن المنذر عن الشعبی قال : ما نزل فی عبد الله بن سلام رضی الله عنه شیء من القرآن .
این سوره مكی است مربو ط به عبدالله بن سلام نمی گردد . شعبی نقل می كند كه درباره عبدالله چیزی از قرآن نازل نشده است .
ابن الجوزی ، أبو الفرج ، 508هـ  597 ،6 – 1201 . زاد المسیر ،‌ ج 4 ص 16 . و نیز : السُّیوطی ، جلال الدین  ،‌ 849 - 911 هـ، 1445 -   1505 ، الدر المنثور ، ج 6 ، ص 30 .

نتیجه گیری و جمع بندی نهایی :
با توجه به رویكرد مفسرین اهل سنت در تفسیر آیۀ سوره رعد و روایاتی را كه در ذیل این آیه به آن استدلال و استناد نموده‌ اند به ‌این ‌نتیجه و جمع بندی نهایی می‌رسیم كه : آیه مزبور درباره امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نازل شده و به خوبى مرجعیت و جایگاه علمى ، معنوى و سیاسى علی علیه السلام را در بین مسلمانان بعد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله روشن مى كند ، و افزون بر آن شواهدی هم از روایات بر این مطلب وجود دارد كه رسول خدا صلی الله علیه و آله‌ در مواردی تصریح به جایگاه علمی حضرت علی علیه السلام نموده است .

گروه پاسخ به شبهات
مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)

نوشتن دیدگاه