یکی از شیوه‌های شناخت افراد و مدعیان امری، آزمون و امتحان است» تا سیه رو شود هر که در او غش باشد». از این رو سنت امتحان برای کسانی که موجوداتی مختار و صاحب اراده هستند، در نظام خلقت جاری شده است. هر چند که در هستی‌شناسی قرآنی همه ما سوی الله به سبب برخورداری از  نوعی شعور دارای تکلیف و مسئولیت هستند و آزمون و امتحان در آنها نیز به شکلی جریان می‌یابد ولی در این میان انسان و جن به سبب ویژگی‌های انحصاری و اختصاصی، بیش از دیگران با سنت آزمون ارتباط می‌یابند. از این رو هرگاه سخن از سنت امتحان به میان می‌آید بیشتر از هر موجودی این دو نوع به ‌نظر می‌آید و به اسباب ناتوانی در رویت جنیان در انسان‌های عادی، بیش از پیش سنت امتحان نسبت به انسان مورد توجه قرار می‌گیرد.
هر دانش‌آموز مدرسه‌ای می‌داند که در سال با مجموعه‌ای امتحانات درسی مواجه است و تنها کسانی سر بلند و موفق از آزمون‌ها بیرون می‌آیند که در طول سال در یک فرآیند زمانی توانسته باشند ظرفیت خویش را افزایش دهند و برای روز امتحان آماده شوند.
استادی بود که همواره به شاگردان مکتب خویش گوشزد می‌کرد شما می‌بایست هر دمی‌آماده آزمون باشید و آثار آن در کارنامه نهایی درج می‌شود. وی می‌گفت شیوه من همانند روشی است که خداوند در زندگی روزمره بشر در پیش گرفته است؛ زیرا خداوند هر دمی ‌و در هر سر دوراهی آدمی‌را می‌آزماید که اگر مجموعه لحظه‌های شبانه‌ روز را در نظر بگیریم، انسان دمی‌نیست که در سر دوراهی کوچک و بزرگ زندگی قرار نداشته باشد و نیازمند تصمیم‌ گیری و آزمون نباشد.
سنت آزمون به سبب مسئله تحول‌‌های پیاپی انسان تا زمان هویت‌ گیری و شاکله ‌یابی و شخصیت ‌پذیری نهایی که از آن به ماهیت شخصی هر کس یاد می‌شود، جایگاه مهم و سرنوشت‌ سازی در زندگی روزانه و در نهایت سرنوشت بشر دارد. از این رو، بررسی تحلیل و تبیین قرآن نسبت به این مسئله می‌تواند ضمن بخشیدن نوعی شناخت نسبت به ماهیت و فلسفه امتحان به انسان، وی را با دیدگانی باز و آگاه ‌تر آماده کند تا مسئله دم غنمیت شمردن و ارزش وقت را به شکلی دیگری ببیند و با آن برخورد مسئولانه بکند... در نوشتار حاضر چیستی امتحان و اهداف آن از نگاه قرآن واکاوی شده است.

امتحان، سنت الهی
خداوند در آیه ۱۵۵ سوره بقره بیان می‌دارد که انسان‌ها همواره در معرض انواع و اقسام امتحانات الهی هستند که شامل اموری خرد وکلان می‌شود. از جمله این امتحانات می‌توان به نگرانی و ترس نسبت به وضعیت آینده، گرسنگی، کاهش در سرمایه‌های مادی و معنوی، از دست دادن مال و فرزند و بخشی از اعضا و جوارح و یا اعضای خانواده و محصولات کشاورزی و باغی و اموری از این دست‌ اشاره کرد.
در آیه هر چند که مخاطب مومنان می‌باشند ولی این سنتی عام است و اختصاص به مومنان ندارد و تنها از آن رو مومنان مورد خطاب آیه قرار گرفته‌اند که به آنان شیوه برخورد با آن را بیازمود و تبیین کند که برخورد صابرانه در برابر آزمون‌های سخت و دشوار زندگی می‌تواند برای آنها پاداش‌های دنیوی و اخروی به دنبال آورد.
آیه ۳۰ سوره مومنون، ۳ سوره عنکبوت،۳۱ سوره محمد با نگاهی گسترده‌ تر، سنت الهی امتحان را آزمون انسان‌ها می‌شمارد و آیه ۷۱ سوره مائده و ۱۶ سوره توبه و هم‌چنین ۷ سوره‌های هود و کهف در کنار آیات دیگر بر همگانی بودن آزمایش الهی تأکید می‌کند.
برخی از آیات قرآن، اصولا فلسفه و هدف آفرینش انسان را آزمون و امتحان می‌شمارد که می‌توان به آیات ۷ سوره هود  و نیز آیه ۲ سوره انسان به‌ عنوان نمونه‌ اشاره کرد. این بدان معنا خواهد بود که انسان که برای عبودیت خدا(ذاریات آیه ۵۶) آفریده شده است می‌بایست در یک فرآیند از آزمون‌های پیاپی به مقام صبغه الله برسد و رنگ کمالات خدایی را به خود گیرد تا در نهایت با شخصیت یافتن کمالی، قابلیت انباء و نبوت عامه یافته و در مقام انسان کامل، در نقش خلافت ربوبی (بقره آیه ۳۰) به آبادانی زمین و سپس ربوبیت همه موجودات ما سوی الله بپردازد. از این رو آیه ۱۴ سوره یونس فلسفه استقرار انسان‌ها در روی زمین را به‌عنوان استقرار برای آزمایش مطرح می‌سازد؛ زیرا خود آزمون به تنهایی نمی‌تواند هدف نهایی باشد بلکه وسیله و ابزاری برای تکامل و کمال یابی انسان‌هاست و آن‌ها تنها از این راه است که می‌توانند استعدادها و توانمندی‌های سرشته در نهاد خویش را بروز و ظهور دهند.
این آزمون‌ها چنانکه آیات ۱۶ و ۱۷ سوره جن تبیین می‌کند با اعطای نعمت‌های بسیار به انسان‌ها و جنیان همراه است. البته این‌گونه نیست که همواره این نعمت‌ها به طور دائمی‌در اختیار فردی باشد بلکه گاه آزمون به این‌گونه است که شخص پس از بهره‌مندی از نعمتی، آن را از دست می‌دهد و با از دست دادن آن نعمت مورد آزمون قرار می‌گیرد.(زمر آیه ۴۹ و نیز ۱۵ و ۱۶ سوره فجر)
بر این اساس خداوند در آیه ۲ سوره ملک حتی زندگی و مرگ بشر را ابزاری برای آزمون شخص و یا دیگری بر می‌شمارد و در آیه ۷ سوره کهف تبیین می‌کند که زیبایی‌های مظاهر دنیوی خود زمینه آزمایش انسان‌هاست و این‌گونه نیست که انسان، فقط با  نقمت و گرفتاری و مصیبتی آزموده شود. به این معنا که انسان همان‌گونه که با نقمتی مانند ابلیس و شجره لعنت شده در قرآن یعنی بنی‌امیه و امثالهم در هر زمانی آزموده می‌شود (اسراء آیه ۶۰) با حقایق قرآنی و مسائلی چون معراج و امور خارق العاده (همان) و آموزه‌های وحیانی کتب آسمانی و پیامبران (حدید آیه ۲۵ و مائده آیه ۴۸) و در حقیقت با خوشی و ناخوشی‌ها (اعراف آیه ۱۶۸) آزمایش می‌شود تا سیه روی شود هر که در او غش باشد و سربلند گردد هر که اهل صداقت و راستی است.

اهداف آزمون‌های الهی
قرآن برای امتحان، اهداف چندی را بیان می‌کند که خود بیانگر تنوع علل و انگیزه‌های آزمون‌هاست. از این رو نمی‌توان هر آزمونی را بلا دانست بلکه ابتلایی است که شخص پس از عبور سربلند از آن به ظرفیت و مقام نیکو و تازه‌ای می‌رسد که امکان رسیدن به آن از راه دیگری وجود نداشته است. به همین سبب است که  در برخی از تعابیر آمده است «هر که مقرب ‌تر است جام بلا بیشترش می‌دهند.»
با این همه اهداف اصلی امتحانات الهی را بر طبق آیات قرآن می‌توان موارد زیر برشمرد:

1- جداسازی صفوف خودی از غیرخودی
دنیا محل امتحانات الهی است(یونس آیه ۱۴) زیرا انسان در دنیاست که می‌تواند خود را نشان دهد و حقیقت واقعی و شخصیت و هویت حقیقی را بسازد و به نهایت کمالات خویش برسد؛ انسان به ‌گونه‌ای ساخته شده که جز از راه دنیا نمی‌تواند به هر آنچه می‌خواهد برسد و این دوزخ دنیوی که وی را احاطه کرده می‌تواند بهترین کوره آدم‌سازی باشد تا حقیقت خویش را چنانکه هست ومی‌خواهد بروز و ظهور دهد.
دنیا به سبب فرصت‌ها و تهدیدهایی که برای بشر فراهم می‌آورد نقش دوگانه‌ای را ایفا می‌کند. به این معنا که هم می‌تواند او را به کمالات نهایی برساند و هم موجب انحطاط وی شود و او به جای عبدالله شدن به ولایت شیطان درآید.
آیات قرآن ضمن بیان هدف از فلسفه آزمون به انواع جداسازی صفوف مختلف در مراتب متعدد و متنوع‌ اشاره می‌کند.
به این معنا که جداسازی صفوف دارای تنوع و تعدد چندی است که از جداسازی انسان‌های مومن از کافر شروع و تا جداسازی مومنان در مراتب مختلف ادامه می‌یابد. در این راستا که گاه در بیان هدف امتحان سخن از جداسازی ناپاکان از پاکان (آل‌عمران آیه ۱۷۹ ) و گاه دیگر سخن از جداسازی خدا‌ترسان از غیرآنان (مائده آیه ۹۴) یا نیکوکاران از غیرایشان (هود و کهف آیه ۷ و ملک آیه ۲) یا حق‌شناسان و سپاسگزاران از ناسپاسان (نمل آیه ۲۰) یا دروغگویان از راستگویان (عنکبوت آیه ۳) و یا مومنان از شک ‌کنندگان (سبا آیات ۱۵ و ۲۱ و بقره آیه ۱۴۳) و یا مومنان واقعی از غیرایشان (آل‌عمران آیات ۱۴۰ و ۱۶۶) و یا مجاهدان و صابران از غیرایشان (محمد آیه ۳۱) و یا پیروان واقعی از مدعیان پیروی (بقره آیه ۲۴۹) و یا مومنان حقیقی از غیرحقیقی (آل‌عمران آیه ۱۵۲ و توبه آیه ۱۶ و حدید آیه ۲۵) به میان آمده است. به هر حال انواع و اقسام آزمون‌های سخت و آسان ونیز ریز و درشت از آن روست تا هر کسی مقام خویش را چنانکه شاکله وجودی خویش را ساخته بشناسد و در روز حشر مدعی نشود که اگرفرصت‌های برابری داده می‌شد می‌توانست کارهای خوبی انجام دهد. بر این اساس می‌توان گفت که انسان‌ها در طول زندگی محدود خویش در قرارگاه زمین از همه نوع فرصت‌های خوب و بد و تهدیدها و تنبیه‌ها برای بازگشت برخوردارند و می‌توانند خود واقعی خویش را در این مدت  و با آزمون‌های مختلف نشان دهند. اگر کسی مدعی آن است که می‌توانست مقام صابران و یا مجاهدان را کسب کند هر زمانی به او این فرصت و دست‌کم یک‌ بار در عمرش به او داده می‌شود تا خود را نشان دهد و به او خطاب می‌شود که این گوی و این میدان.

2- تصفیه قلوب
از دیگر اهدافی که به‌ عنوان فلسفه امتحان در آیات الهی مطرح شده، پالایش دل‌های مومنان است  که در آیه ۱۵۴ سوره آل‌عمران بدان‌ اشاره شده است. خداوند در آیه تبیین می‌کند که با آزمون‌هایی چون جنگ و جهاد شخص می‌تواند نسبت به ظرفیت و توانمندی‌های واقعی خویش آگاه شود و دریابد که چند مرده حلاج است و آیا می‌تواند نقش دفاع از حریم‌های جان و مال و عرض و دین را انجام دهد و از مرزهای شخصیت و شخصی خویش دفاع کند یا آنکه تنها مدعی دروغین است و لاف می‌آید.
آیات ۱۴۰ و ۱۴۱ همین سوره با‌ اشاره به جنگ احد تبیین می‌کند که هدف از جنگ احد و چینش نیروهای دوست و دشمن به آن شیوه برای این بوده است تا مجاهدان خالص از غیر ایشان بازشناخته شوند. در این جنگ بود که بسیاری از یاران و صحابه بزرگ فرار را بر قرار‌ترجیح دادند و تنها عده‌ای انگشت شمار چون امیرمؤمنان(علیه السلام) با همه زخم شمشیر و نیزه و تیری که بر تن داشت از حریم نبوت و رسالت و شخص پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) محافظت کرد. این‌گونه شد که مدعیان یاری، خود را نشان دادند و معلوم کردند که هنوز دست‌کم به ربوبیت خداوندی باور ندارند هر چند که خدا را به خالقیت بشناسند و هنوز کفر و شرک در جانشان رسوخ دارد.

3- دستیابی به تقوا
رسیدن به رشد تنها از طریق تقوا امکان‌ پذیر است؛ زیرا هر رشد دیگری جز توهم رشد نیست و آثار آن را نشان نخواهد داد. تقوا به معنای بازدارندگی نفس از هرگونه پلشتی و پلیدی است که دل‌های آدمی ‌را روشن می‌سازد. انسان‌ها به طور کلی باورهای غیرواقعی نسبت به خود و شخصیت خویش دارند. هر چند به شکلی نسبت به حقیقت وجودی خود آگاهی دارند و به سخن قرآن: الانسان علی نفسه بصیره؛ انسان‌ها بر نفس خویش علم حضوری و شهودی دارند و توجیهاتی که بیان می‌دارند لقلقه زبان است؛ ولی گاهی اوقات نوع توهم نسبت به خویش با تلقین درون و بیرون پدید می‌آید که تنها در آزمون‌های سخت و روبه‌روشدن در برابر پلیدی‌هاست که خود را نشان می‌دهد.
بسیار دیده شده است که افرادی نسبت به غیبت و تهمت و یا زنا و فحشا و فساد کسی زبان به اعتراض می‌گشایند و می‌گویند که چطور شد که مثلا در برابر وسوسه‌های زنی مقاومت نکرد و یا در برابر وسوسه‌های معاویه و یزید نایستاد و در برابر امام حسین‌(علیه السلام) و امام حسن(علیه السلام) و امیرمؤمنان(علیه السلام) ایستاد و به سادگی سروران جوانان بهشت را کشت و قاسم بهشت و دوزخ را به مبارزه خواست و دختران اهل بیت عصمت و طهارت‌(علیهم السلام) را به اسارت برد؟ اما هنگامی که خود با این مسائل مواجه می‌شود دست و بالش می‌لرزد و پیش از آنکه شیطان ریسمان بندگی و اطاعت خویش بر گردن وی افکند خود چون بره مطیع در پی خواسته‌های شیطان می‌رود و به هر پلشتی و پلیدی و زشتی تن می‌دهد.
خداوند در آیه ۳ سوره حجرات با بیان سنت امتحان و فلسفه و هدف آن به مسئله دستیابی انسان‌ها برای رشد یابی و تقوا ‌اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که شخص در این امتحانات مختلف و متعدد ریز و درشت در طول زندگی خویش‌، می‌تواند به تقوا و رشد واقعی دست یابد و خودی نشان دهد و در کوره آزمون سخت خود را باید و شاید بسازد و آب دیده کند.

4- ظهور عمل
اصولا روشن شدن روش و منش تقوا پیشگان (اعراف آیه ۱۲۹) و اظهار تسلیم عملی و واقعی در برابر دستورهای خداوندی تنها از طریق آزمون‌ها امکان‌پذیر است(صافات آیات ۱۰۲ و ۱۰۳) از این رو یکی دیگر از اهداف آزمون‌ها در این آیات ظهور عمل انسان دانسته شده است.
انسان‌ها در ذات و باطن خویش اموری دارند که تنها در هنگام برخورد با مشکلات و یا آزمون‌ها می‌توانند خودی نشان دهند و در عمل بنمایانند که از چه توانایی‌ها و ظرفیت‌هایی برخوردارند، بطور مثال دفاع هشت ساله و تحریم‌های مختلف نشان داد که ملت ایران از چه توانایی و استعدادهای بالقوه‌ای برخوردار است که به سبب نادیده گرفتن و هجوم بی‌امان مستشاران و کالاهای غربی و شرقی نتوانسته بود خودی نشان دهد.
این آزمون‌ها و امتحانات موجب شد تا امت مسلمان ایران نشان دهد که از ظرفیت و توانمندی خوبی برخوردار است و می‌بایست فرصت به او داده شود. اگر این تحریم‌ها و جنگ‌ها و تهدیدات  وفشارهای پیاپی دشمن نبود هرگز مسلمان ایرانی نمی‌توانست روش و منش و شخصیت و شاکله وجودی خویش را نشان دهد و به این همه دستاوردهای مثبت  و ارزشی در میادین مختلف علمی و نظامی و کشاورزی و صنعتی دست یابد.

5- تربیت انسان‌ها
امتحانات مختلف و متعدد ریز و درشت و مجموعه‌ای از دادن‌ها و گرفتن‌های نعمت که از مقام ربوبیت و پروردگاری خداوند نازل می‌شود‌، فرصتی مهم برای ساخته شدن فردی و اجتماعی انسان است.
خداوند در آیه ۴۹ سوره بقره و نیز ۱۲۹ و ۱۴۱ اعراف با ‌اشاره به مقام ربوبیت و پروردگاری خویش می‌کوشد تا این معنا را به انسان‌ها بفهماند که گاه تنها از راه آزمون هاست که می‌توان به تربیت و پرورش انسان اقدام کرد. هر انسانی در هنگام قرار گرفتن در انواع و اقسام آزمون‌هاست که رشد و تعالی خویش را فراهم می‌آورد و استعدادهایش را شکوفا می‌سازد.
آیه ۱۴۴ سوره بقره نشان می‌دهد که این تربیت در راستای رشد و تعالی انسان‌ها می‌باشد تا هر کسی به مقام شایسته و بایسته خویش برسد‌، هرچند که برخی در این آزمون‌ها شکست می‌خورند ولی اصل هدف به سبب شکست برخی نمی‌بایست نادیده شود.
آیه ۲۰ سوره فرقان در راستای تبیین نقش ربوبیت و تربیت و پرورش استعدادهای بشر به عنوان فلسفه آزمون‌ها به این نکته توجه می‌دهد که انسان‌ها در کشاکش درد است که می‌توانند به مقام صابران برسند و روحیه خویش را توانمند سازند. به سخن دیگر انسان‌ها در کشاکش درد است که همانند سنگ زیرین آسیاب عمل می‌کنند و توانایی و صبر و استقامت خویش را نشان می‌دهند.

6- درک رشد
آزمون‌ها همان‌گونه که برای کودکان برای تشخیص رشد اقتصادی و فرهنگی و عملی آنان انجام می‌شود(نساء آیه ۶) برای مردمان دیگر نیز این گونه کارکرد دارد. به این معنا که هر امتحانی معلوم می‌کند شخصی که به کار گرفته شده است تا چه اندازه توانایی دارد و می‌تواند کاری را از پیش ببرد؟
بر این اساس می‌توان گفت که در آزمون‌های الهی برای تحویل گرفتن هر پست و مقامی می‌بایست انسان با سربلندی از امتحان بیرون آید تا معلوم شود که چه قابلیت‌ها و استعدادهایی دارد که بتوان وی را در آن کار به کار گرفت.

7- پیدایش یقین
آزمون‌ها کارکردهای دیگری نیز دارند که از جمله آنها پیدایش باور و ایمان در افراد است که در آیه ۳۱ مدثر به آن ‌اشاره شده است. اگر کسی دارای اطلاعاتی باشد و در مسیر امتحان و آزمون معلوم شود که آنچه داشته است تا چه اندازه با واقعیت مطابقت داشته خود عاملی می‌شود تا شخص به درجه بالاتری از علم و یقین برسد. این گونه است که هر آزمونی می‌تواند در فرآیند علم و یقین از علم‌الیقین تا حق‌الیقین موثر باشد.
همچنین بازگرداندن به سوی حق(اعراف آیه 168؛ توبه آیه 126) و عبرت‌ آموزی از دیگران(توبه آیه 126) از اهداف دیگر آزمون است که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است.

به کوشش: جمشید موسوی ‌راد

نوشتن دیدگاه